عصمت اکتسابی

عصت اِکتسابی یا عصمت اختیاری نوعی از عصمت، به معنای دوری اختیاری انسان از گناه و خطا که با تلاش و مبارزه با هوای نفس به دست می‌آید. در مقابل آن، عصمت موهبتی قرار دارد که معصوم به خاطر وجود نیرویی که خدا در وجود او نهاده، گناه نمی‌کند و یا اینکه نمی‌تواند گناه کند.

متکلمان شیعه، انبیاء و چهارده معصوم را دارای عصمت ذاتی و اکتسابی دانسته‌اند. به عقیده برخی عصمت اکتسابی مراتبی دارد و پایین‌ترین مرتبه آن تقوا است. همچنین برخی با انکار عصمت اکتسابی، آن را عدالت در فقه دانسته‌اند.

اشاعره عصمت اکتسابی را انکار کرده و براین باورند که خداوند قدرت انجام دادن گناه را از معصومان گرفته است.

تعریف

عصمت اکتسابی یا اختیاری نوعی از عصمت، که برخلاف عصمت موهبتی، انسان با اختیار و اراده خود و با مبارزه با هوای نفسش، از گناه دوری می‌کند. در عصمت موهبتی یا ذاتی انسان، به‌واسطه وجود نیرویی که خداوند در او قرار داده، از گناه اجتناب می‌کند. به عقیده برخی عصمت ذاتی یا موهبتی بعد از تلاش و کوشش انسان و بعد از به دست آوردن عصمت اکتسابی به برخی از انسان‌‌‌ها داده می‌شود.

به گفته گروهی، عصمت اکتسابی مختص معصوم نبوده و ممکن است عده‌ای از عالمان و عارفان به مقام عصمت برسند. عمصت دارای مراتبی است که اولین مرتبه آن، تقوا و مراتب بالاتر آن مختص به انبیاء(ع) و امامان(ع) است.

همچنین برخی، عصمت اکتسابی را به معنای عدالت دانسته‌اند. به عقیده آنان عصمت اکتسابی به معنای گناه نکردن در طول عمر است که این معنای عدالت است. اشاعره نیز با انکار عصمت اکتسابی معتقدند، با توجه به مجبور بودن انسان، خداوند قدرت انجام را از معصومان گرفته‌ است.

انبیاء و معصومان

متکلمان شیعه، معتقدند که انبیاء و معصومان از عصمت اکتسابی و موهبتی برخوردار بوده‌اند. به گفته محقق طوسی، معصومان(ع) قادر به انجام گناه بوده ولی با هوای نفس خود مبارزه و از گناه خوددرای می‌کنند. به عقیده برخی، معصومان(ع) با تزکیه نفس و لطف خاص خداوند، به عصمت اکتسابی دست یافته‌اند. پژوهشگران عصمت حضرت زهرا(س) را نیز اکتسابی و موهبتی دانسته‌اند.

عصمت و اختیار

رابطه عصمت با اختیار پیوسته ذهن بسیاری از اندیشمندان را مشغول کرده و عدم توانایی جمع بین عصمت و اختیار باعث انکار عصمت پیامبران یا جبری انگاشتن آن دانسته‌اند.

جبری انگاشتن عصمت پیامبران به بشر بودن انبیای الهی و برخی از آیات و روایات مستند شده است. بر این اساس گفته شده انسان ملازم با خطا و گناه است و هر اندازه تلاش کند از خطا و لغزش دور باشد، باز در برابر برخی از حوادث درونی و بیرونی عنان اختیار خود را از دست داده و مرتکب خطا خواهد شد؛ بنابراین زمانی که انسانی به مقام عصمت دسترسی پیدا می‌کند قطعا در اثر جبر عوامل بیرونی است. این گروه از اندیشمندان با اشاره به برخی از عبارات قرآنی مانند واژه «اخلصناهم» در آیه ۴۶ سوره ص و عبارت «یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت» در آیه ۳۳ سوره احزاب، معتقدند: خداوند تنها برخی از انسان‌ها را از گناهان خالص و پاک کرده، رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و به مقام عصمت می‌رساند.

در مقابل این نظر عده‌ای از اندیشمندان با برشمردن پیامدهای جبری انگاشتن عصمت از جمله سقوط ارزش انسانی پیامبران، عدم شایستگی انبیای الهی برای الگو شدن، برتری نداشتن معصومان بر سایر انسان‌ها و عدم استحقاق پاداش آنها، معتقدند عصمت پیامبران با اختیار آدمی قابل جمع است. بر اساس این دیدگاه اگرچه مقام عصمت به اراده خدا نصیب معصوم می‌شود و برخی آیات بر موهبتی بودن آن تاکید دارد؛ ولی مقدمات کسب مقام عصمت به دلیل تلاش و مجاهدت با خواست‌های نفسانی محقق می‌شود.

به عقیده علامه طباطبایی، مقام عصمت سلب‌کننده اختیار معصوم نیست بلکه علمی است که خداوند به افراد شایسته داده تا باطن گناه را درک کرده، از نزدیک شدن به آن خودداری کنند. به نظر وی علم انبیا به باطن گناه هرگز قوای ادراکی و حسی انسان را از حالت یکسان انجام کار و ترک آن خارج نمی‌کند؛ بلکه اراده انسانی را عامل انجام یا ترک کاری می‌داند. وی برای توضیح بیشتر این مطلب علم انبیا به گناهان را مانند علم انسان‌ها به مسموم بودن یک غذا تشبیه می‌کند که در نتیجه آن از خوردن غذای مسموم دوری می‌کنند.

قائلین به امکان جمع میان مقام عصمت و اختیار برای تایید نظر خود به آیاتی از قرآن نیز تمسک کرده‌اند. آیه ۸۸ سوره انعام که بر امکان شرک‌ورزی پیامبران و آیه ۶۷ سوره مائده که بر توان عصیان پیامبر اسلام(ص) در عدم ابلاغ حکم خدا اشاره دارد، از جمله این آیات است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون